Demans, düşünme, hatırlama ve akıl yürütme kabiliyetinin kaybına neden olur. Erken hastalık evreleri sadece küçük hafıza kayıplarına ve dikkat etmede güçlüklere neden olabilir. Ancak zamanla hastaların konuşmasını, hareketlerini ve hatta sevdiklerini tanımada güçlük çekebilir. Demans, ilerleyici ve ölümcül bir hastalıktır.
Alzheimer's Disease International'ın yakın tarihli bir raporuna göre, dünyada 50 milyondan fazla insan demans hastası. Risk yaşla birlikte arttığı ve insanlar eskisine göre daha uzun yaşadığı için demans hastalarının sayısının her yirmi yılda bir ikiye katlanması bekleniyor.
2050 yılına kadar demansın 152 milyon insanı etkileyeceği tahmin ediliyor.1 Bunu daha da zorlaştıran şey, tek bir “demans”ın olmamasıdır. Demansa neden olan bir dizi altta yatan hastalık var. Onlarca yıllık araştırmadan sonra, bu hastalıklar teşhis ve tedavi edilmesi zor hastalıklar olmaya devam ediyor. Ancak birçok alanda önemli ilerlemeler kaydediliyor.
Teşhis: Belirsizlikle boğuşmak
Araştırmacılar artık hafıza kaybı ve düşünme bozukluğu gibi demans semptomlarının çeşitli beyin bozukluklarından kaynaklanabileceğini biliyorlar. Demansın en yaygın şekli, tüm demansların yüzde 60 ila 80'ini oluşturan Alzheimer hastalığıdır. Diğerleri arasında Lewy vücut demansı, frontotemporal demans, vasküler demans ve karışık demans bulunur.
Demansın en yaygın biçimleri
Demans, hafıza kaybı ve düşünme bozukluğu gibi semptomları tanımlayan genel bir terimdir. Araştırmacılar artık demans semptomlarının çeşitli beyin bozukluklarından kaynaklanabileceğini biliyorlar.
En yaygın olanları şunlardır2,3
Bu bozuklukların her biri beyindeki karakteristik değişikliklerle işaretlenir. Yine de demans teşhisi koymak bir zorluk olmaya devam ediyor. İngiltere'de bulunan University College London'daki Demans Araştırma Merkezi direktörü Dr. Nick Fox, "Çoğu hasta ilk önce hastalık geçmişi alan ve basit bir bilişsel test uygulayabilen pratisyen hekim tarafından muayene edilir" dedi. “Fakat demans içgörü kaybına neden olduğu için hasta genellikle kendi hastalık geçmişi konusunda yeterli bilgiye sahip değildir.”
Bunun yerine, doktorlar eş ya da yetişkin çocuk gibi aile üyelerine güvenmelidir.
“Teşhisin çoğu hala, genellikle hafızadaki ya da kişilikteki değişiklikleri ilk fark eden ve zaman içindeki değişiklikleri tanımlayabilen hasta yakınlarının raporlarına bağlıdır.”
Oxford Centre for Human Brain Activity, İngiltere
Pratisyen hekim demanstan şüphelenirse hasta, aşağıdakiler de dahil olmak üzere çeşitli farklı testlerin yapılabileceği bir uzmana veya özel kliniğe sevk edilebilir:
Pek çok farklı klinik veri kaynağını ve ilgili tüm bilgileri uzmanların kolayca gözden geçirebileceği bir biçimde bir araya getirmek zordur. Demans araştırması yürüttüğü İsveç'te bulunan Lund Üniversitesi'ndeki Profesör Oskar Hansson, “Doktorlar, mevcut tüm verileri entegre etmek için kendi potansiyellerini abartma eğilimindedir.” dedi. Klinik karar vermeyi desteklemeye yardımcı olmak için, giderek artan sayıda merkez; psikiyatristlerin, nörologların, radyologların ve diğer klinik uzmanların vakaları incelemek için bir araya geldiği çok disiplinli bir ekip yaklaşımını benimsiyor. Tümör kurulları tarafından giderek daha fazla kullanılan yapay zekanın yardımıyla, bir hastayla ilgili tüm verileri bir araya getirmek ve sunmak için tasarlanan entegre panolar, demans hastalığında da klinik karar vermeyi destekleme garantisi veriyor.
Algoritmalar ayrıca çoklu hastalık belirteçlerini analiz etmede yardımcı olabilir. Örneğin, şu anda yalnızca araştırmalarda kullanılan ancak klinikte potansiyel olarak yararlı olan ATX(N) sınıflandırma sistemi, hastaları üç patofizyolojik yol kullanarak sınıflandırır: beta-amiloid (A), tau (T) ve nörodejenerasyon (N). X, sinaptik yetmezlik ve kan-beyin bariyeri değişiklikleri gibi teşhiste faydalı olabilecek yeni biyoişaretçileri temsil etmek için yakın zamanda eklenmiştir.7
“Sıkışma noktası, klinik verilerin çelişkili ya da güvenilmez olduğu hastalardır.”
University College London, İngiltere
Bunun gibi gelişmiş araçlar, özellikle karmaşık vakaları analiz etmek için faydalı olabilir. Dr. Fox'un belirttiği gibi, “Bazı durumlarda demansı güvenle ortadan kaldırabiliriz. Diğerlerinde, Alzheimer hastalığını ya da başka bir demansı teşhis edebiliriz. Sıkışma noktası, klinik verilerin çelişkili ya da güvenilmez olduğu hastalardır. Özellikle birden fazla parametreyi ele alırken, bazı sonuçların normal aralıkta ve diğerlerinin normal aralığın dışında olduğu durumlarda belirsiz olabilir.” Teşhis Alzheimer hastalığı ya da başka bir demans türü olsa bile, bir prognoz önermek zordur. Dr. Fox “Gerçekten bizden yapmamız istenen şey, geçmişe dayanarak geleceği tahmin etmektir. Birinin önceki haline göre nasıl değiştiğini bulmak çok önemli,” diye açıkladı. Görüntüleme verileri, hastalık geçmişi ve BOS'ta tau için yapılan testlerin sonuçları bir kılavuz görevi görebilir. Örneğin yakın tarihli bir çalışmada, araştırmacılar, tau PET görüntülemenin, beta-amiloid pozitif olan asemptomatik hastalarda bilişsel düşüşü doğru bir şekilde öngördüğünü ve hem hacimsel MRG hem de amiloid PET'den daha iyi performans gösterdiğini bildirdi.8 ABD, Indianapolis’te bulunan Indiana Üniversitesi Alzheimer Hastalığı Araştırma Merkezi ve Indiana Üniversitesi Nörogörüntüleme Merkezi direktörü Dr. Andrew Saykin, bu gelişmelere rağmen, hastalara bir prognoz sunma görevinin basit olmaktan çok uzak olduğunu söyledi. “Gerçek şu ki, nadir bir sorumlu gen mutasyonunun yokluğunda, belirli bir bireyde Alzheimer hastalığını neyin tetiklediğini anlamıyoruz. Amiloid ve tau'yu tespit edebiliriz, fakat asıl mesele, bu patolojik proteinlerin neden ilk etapta yukarı doğru düzenlendiğidir. Bağışıklık sisteminin düzensizliği, lipid metabolizması, beyin kuvveti ve diğer birkaç yol, başlıca şüphelilerdir. Ayrıca, bazı hastalarda daha erken başlangıçlı ve hızlı ilerleme olurken, diğerlerinde çok yavaş ilerleme oluyor. Hastaların başlangıç yaşı ve ilerleme hızı açısından neden farklılık gösterdiğini daha iyi anlamamız gerekiyor. Bu farklılıklar, tedavinin kişiye göre ayarlanabileceği hassas demans tıbbına duyulan ihtiyaca dikkat çekiyor.”
Ufukta: Yeni ve daha kesin testler
Günümüzde, beyin görüntülemedeki iyileştirmeler, demans için yeni ve daha kesin biyoişaretçilerin geliştirilmesi ve tahmine dayalı yapay zekanın kullanılması, çok daha yüksek teşhis kesinliği sözünü yerine getiriyor.
Alanlardan biri genetik. Dr. Saykin, “Alzheimer hastalığının güçlü bir genetik bileşeni var” diyor. “APOE e4, en güçlü genetik risk faktörüdür. Fakat çoğumuz, prostat, meme kanseri ve diyabet için sahip olduğumuza benzer şekilde, demans için poligenik sebepler geliştirme olasılığıyla ilgileniyoruz. Kandan çıkarılan DNA, artan riske katkıda bulunan tüm genetik varyasyonları özetleyen birleşik bir puan veren genom çapında bir tarama için kullanılabilir.”
Bu arada, Alzheimer hastalığı için p-tau gibi yeni kan biyoişaretçilerinin tanımlanması ve geliştirilmesi, günümüzün BOS testlerinden daha yaygın olarak kullanılabilecek minimal invaziv testlere etken olabilir. Yakın tarihli bir derleme makalesinde, araştırmacılar son dört yılda yeni kan biyoişaretçilerinde “önemli ilerleme” kaydettiler.9
Eksosomlar da dahil olmak üzere, teşhis için çok çeşitli potansiyel olarak yararlı biyoişaretçiler de araştırılmaktadır. Saykin, “Eksosomlar, kan-beyin bariyerini geçebilen beyin hücrelerinden dökülen kistlerdir” diye açıkladı. “Eksosomlar, beyinde olup bitenleri yansıtan moleküler imzalar taşırlar. Umuyoruz ki, beyindeki değişiklikleri şimdi yapabileceğimizden çok daha önce invaziv olmayan bir şekilde tanımlamak için bunları kullanabiliriz.”
“Bu alanda ilgilenenler olarak, yapay zeka ve ağ analizi kombinasyonunun demansın sistem biyolojisini anlamada çok faydalı olacağına inanıyoruz.”
Indianapolis, ABD
Günümüzde genellikle elle doldurulan bir anketle yapılan temel bilişsel testler gibi görünüşte basit bir şey bile çok daha kesin hale gelebilir. Dr. Hansson, “Akıllı telefonlar ve giyilebilir cihazlar gibi dijital araçlar, hastaların haftada bir veya iki haftada bir evde hafıza testleri yapmasına olanak tanıyor” dedi. “Bu, hasta kliniğe döndüğünde, hafıza fonksiyonunun bozulup bozulmadığını veya sabit kaldığını belirlemek için doktor adına çok bilgilendirici olabilir.” Yapay zeka tarafından desteklenen prognostik algoritmalar, bir hastanın bilişinde zaman içinde meydana gelen belirgin değişiklikleri tespit etmede yardımcı olabilir.
Alzheimer Tedavisi: yeni bir dönem?
Şimdilik, Alzheimer hastalığının tedavi seçenekleri oldukça sınırlı. Asetilkolinesteraz İnhibitörleri asetilkolinin bozulmasını engelleyerek Alzheimer hastalığının semptomlarının ciddileşmesini yavaşlatabilir veya erteleyebilir, ancak bu ilaçlar beyindeki patolojinin altında yatan ilerleyişi yavaşlatamaz.2,3 Orta ve ileri derece Alzheimer hastalığına sahip olan haftalar için kabul edilmiş olan memantin hafıza, dikkat, mantık, dil ve basit işleri yerine getirme konularında gelişme gösteren bir yöntemdir. İlacın bilgi işleme, depolama ve bilgiye ulaşma alanlarında rol oynayan, glutamat adı verilen kimyasal maddenin faaliyetini düzenleyerek çalıştığı düşünülüyor.10 Damarların az kan iletmesi yoluyla beynin belli bölümlerine oluşan hasar sebebiyle ortaya çıkan vasküler demans durumunda, yüksek kolestrol ve kan basıncı gibi risk faktörlerinin düzenlenmesi gibi tedaviler daha fazla hasar ortaya çıkmasını engelleyebilir.
Semptomları hafifletmek için ilaçlar da kullanılabilir. Örneğin antidepresanlar ve anti-anksiyete ilaçları, demansa bağlı mizaç bozukluklarını hafifletebilir. Alzheimer hastalığının başka yaygın özelliklerinden olan uykusuzluk ve uyku düzeninde değişiklikler uyku ilaçları ile tedavi edilebilir. Hafıza egzersizleri, fiziksel aktiviteler ve psikolojik danışmanlık gibi ilaçsız yaklaşımlar da bazı hastalara yardımcı olabilir. 2,3
Araştırmaların en can alıcı hedefi, tabi ki Alzheimer hastalığının en yaygın türü olan demansın ilerleyişini ciddi anlamda yavaşlatmak veya durdurmak için bir yol bulmak. FDA tarafından yakın zamanda onaylanan bir terapi yöntemi11 ve yolda olan niceleri daha etkili tedavi yöntemlerinin yakın zamanda mevcut hale gelmesi konusunda uzmanları ümitlendiriyor. Öte yandan ufukta kesin bir çare görünmediğine dair uyarılarda da bulunuyorlar. “Ancak yeni iyileştirici yaklaşımlar kullanıma girdikçe klinisyenler, AIDS’e yapılan başarılı yaklaşımda olduğu gibi müdahaleleri optimize etme ve birleşik tedaviler kullanma amacıyla aile tarihi ve biyogösterge gibi tanısal verileri kullanabilecek,” diyor Dr. Saykin. “Alzheimer hastalığının tedavisinde anti-amiloid tedavisinin uygulanmasını takiben tau veya iltihabı bloklamak için tedaviler uygulanması örneğindeki gibi birleşik tedavilerin iyileştirici birer kokteyl olarak tek seferde mi yoksa hastalığın evresine bağlı olarak parçalar halinde mi uygulanması gerektiğini henüz bilmiyoruz. Her bir hasta için bireysel bir strateji oluşturma konusu da dahil olacak şekilde yaklaşımları en iyi şekilde optimize etmek için araştırmalar gerekiyor” diyor Saykin. İronik olarak, hastalık-dönüştürücü tedavilerin onaylanması yeni zorluklar doğuracaktır. Şu anda en çok, Alzheimer hastalığı ilerledikçe hastaları ve yakınlarını desteklemek vurgulanıyor. “Yeni bir terapinin kullanıma girmesi durumunda Birleşik Krallık’ta sahip olduğumuz sistemlerin fazla yükleneceğini öngörüyoruz. Hizmetleri ihtiyacımız olan seviyeye nasıl çıkaracağımız konusunda çabalamaktayız.” diyor Dr. Mackay. İsveç’te, Dr. Hansson benzer imtihanlar öngörüyor. “Etkili bir tedavinin onaylanması daha da fazla hastanın pratisyen hekimlere başvurmaları anlamına gelecek.”
"Pratisyen hekimlerine, hangi hastaları uzmanlara veya uzmanlık kliniklerine yönlendirmeleri konusunda yardımcı olacak yönlendirici algoritmalara ve tanıyı basitleştirecek modellere ihtiyacımız olacak."
Lund Universitesi, İsveç
Uzmanların görüşlerine göre tedaviye başlatıldıktan sonra hastaların hem tedavinin etkisi hem de muhtemel yan etkileri konularında incelenmesi gerekecek, ki bu da uzun dönemli klinik bakımı karmaşıklaştırıyor.
Dr. Mackay’e göre, ciddi anlamda etkili bir tedavi Alzheimer hakkında genel görüşü de değiştirecek. “Demans konusunda halen utanılması gereken, hakkında hiçbir şey yapılamayacak düşüncesini içeren bir tabu var. Ancak insanları beyin sağlığını ciddiye almaları konusunda ve onu korumak için yapabilecekleri her şeyi yapmaları gerektiği konusunda cesaretlendiren yaklaşımlar ile toplum sağlığını değiştirecek çabalar görmeye başladık.”
Çok sayıda cephedeki atılımlar sayesinde klinisyenler yakında sunabilecekleri daha fazla araca sahip olabilir.
Peter Jaret tarafından hazırlandı
Peter Jaret, New York Times ve bazı başka yayınlarda devamlı bir yazar. Nurse: A World of Care (Emory Yayınları) ve Impact: From the Frontlines of Global Health (National Geographic) gibi eserlerin yazarı.