Body of work en de kunst van beeldvorming

Kunst komt van binnenuit – een idee dat de Israëlisch-Nederlandse kunstenaar Itamar Gilboa eens letterlijk heeft genomen. Met behulp van Siemens Healthineers heeft hij een grote hoeveelheid beelden van zijn eigen lichaam en hersenen vertaald naar een fascinerende kunstinstallatie.

Voorzichtig verpakt Itamar Gilboa tientallen objecten in zijn studio in Amsterdam. Allemaal geprint in 3D in polymeer en vervolgens gegalvaniseerd voor een schitterend chroomeffect. Een levensgrote schedel, een ruggengraat, een lever, een stel longen, een brein. Of, specifieker, een deel van een brein. Nog specifieker, een deel van zijn eigen brein. Vastgelegd op het moment dat hij nadacht over manieren waarop hij al deze objecten kan arrangeren in een samenhangend museumstuk.

Het is kort voordat Gilboa’s nieuwe tentoonstelling Body of work opent in het Beelden aan zee museum in Den Haag. Hij staat bekend om zijn erg persoonlijke kunstinstallaties – zijn Food chain project omvatte handgemaakte gipskopieën van elk product dat hij in de loop van een jaar heeft gegeten – maar deze tentoonstelling tilt de aanpak naar een heel nieuw niveau. De tentoonstelling zal ongeveer dertig exacte kopieën van zijn eigen lichaamsdelen bevatten, met daarnaast nog een video-opstelling waarin zijn hoofd laag voor laag wordt afgepeld om de denkprocessen van zijn brein te onthullen.

Het idee voor Body of work gaat terug op een gedachte die ongeveer tien jaar geleden in Gilboa opkwam. “Ik had het idee om een werk te maken dat zich richt op een menselijke schedel. Het is een van de meest universele rekwisieten in de kunstgeschiedenis, als een symbool van de tijdelijke aard van het leven. Ik besefte echter dat de schedel in al die kunstwerken steevast toebehoort aan een persoon die al overleden is. Wat als ik de schedel van een levend persoon kon visualiseren, vroeg ik me af? Hoe zou dat het effect veranderen? Dat ontwikkelde zich tot het idee om een kopie te maken van mijn eigen schedel.”

Om het idee te laten slagen, had hij het gevoel dat hij een 100% exacte kopie nodig had. “In die tijd was dat technisch gezien, zover ik wist, niet mogelijk.” Zijn werk bracht hem in andere richtingen, maar het idee verliet hem nooit en twee jaar geleden dook het weer op. Gilboa stuitte op een TED-talk met een unieke 'virtuele dissectietafel', die medische opleidingen gebruiken als een alternatief voor traditionele anatomielessen met een kadaver. De tafel bevat een enorm gedetailleerd 3D-model van een echt (overleden) lichaam, samengesteld uit enorme hoeveelheden beeldgegevens.

Gilboa was geïntrigeerd en nam contact op met de fabrikant van de tafel, Anatomage te Californië. Hij ontdekte dat hun software het mogelijk zou maken om scans van zijn lichaam om te zetten naar instructies voor een 3D-printer. En het duurde niet lang voordat hij zich realiseerde dat er geen enkele reden was om zich te beperken tot zijn schedel. Letterlijk elk deel van zijn lichaam kon nu tot in detail gereproduceerd worden. Het enige dat hij nodig had, was data. Enorme hoeveelheden ervan. En dat was natuurlijk een uitdaging op zich. Je kunt niet zomaar radiologische onderzoeken laten verrichten.

In het begin was het een vrij zenuwslopende ervaring, blikt Gilboa terug. “Ik had nog nooit een scan ondergaan, en aangezien er letterlijk foto’s van elk deel van mijn lichaam gemaakt zouden worden, moest ik rekening houden met de mogelijkheid dat er iets verdachts op het scherm kon verschijnen. We hebben vooraf afgesproken dat er in zo’n geval niets tegen mij gezegd zou worden totdat een specialist de resultaten had onderzocht. Gelukkig heb ik niets gehoord, maar tot op de dag van vandaag weet ik niet wat een arts uit mijn scans kan concluderen.“

Het is een merkwaardige gedachte, zegt Gilboa, dat er waarschijnlijk maar heel weinig mensen – als die er al zijn – in de wereld zijn van wie zoveel onbewerkte beeldgegevens beschikbaar zijn. "In totaal bracht ik meer dan 50 uur door in beeldvormingssystemen, in verschillende ziekenhuizen en onderzoekscentra in Nederland en Israël. Meestal MRI-systemen, vanwege de afwezigheid van straling, maar sommige CT-scans waren nodig om de botstructuur toe te voegen. En in Tel Aviv en Maastricht had ik de mogelijkheid om functionele MRI-scans op te nemen."

Deze fMRI-sessies hebben een hele nieuwe dimensie aan zijn werk toegevoegd. fMRI detecteert de bloedstroom in de hersenen en kan zo gebieden markeren die geactiveerd worden tijdens een specifieke taak of mentale oefening. Hij laat een reeks MRI-opnamen zien die visualiseren hoe hetzelfde woord volledig verschillende delen van de hersenen activeert, afhankelijk van de vraag om aan de letterlijke mening van het woord óf creatievere associaties te denken (hint: in het tweede geval wordt een veel groter deel van het brein geactiveerd).

“Op een bepaald moment werd er aan me gevraagd of ik een probleem waar ik tegenaan liep op kon lossen. Toen ik een oplossing had bedacht, voelde ik bijna letterlijk een ‘eureka’ belevenis. En nog intrigerender was dat de specialist het achteraf ook op het scherm kon zien. Dat was fascinerend. De hele oefening geeft je een heel nieuw perspectief op het creatieve proces.”

Dat perspectief is verwerkt in Body of work, door middel van objecten die het deel van de hersenen vertegenwoordigen dat actief was gedurende een specifieke mentale oefening. Voor de betrokken specialisten was dit een bijzondere uitdaging. Voor de meeste medische- en onderzoeksdoeleinden is het voldoende om een foto te nemen van het gehele brein, waarbij de actieve delen gemarkeerd worden. In dit geval heeft Gilboa hen echter gevraagd om uit de data alleen de actieve hersendelen te destilleren. Het resultaat is een unieke representatie van het creatieve proces, in een vorm waarin de medische associaties van MRI-beeldvorming zijn losgelaten.

Al die tijd was Gilboa’s eigen werk aan het project puur conceptueel. “Dat was een van de meest uitdagende aspecten voor mij. Tot dusverre was ik bij elk project wel bezig met schilderen of beeldhouwen.

Het algehele effect, zegt hij, zou moeten zijn dat bezoekers in zijn lichaam uitgenodigd worden en tegelijkertijd na gaan denken over hoe hetgeen ze zien zich verhoudt tot henzelf. Het is een belangrijk aspect in de ogen van Gilboa, die benadrukt dat zijn kunst altijd erg persoonlijk is, maar nooit echt over hemzelf gaat. “Ik neem mijn eigen ervaringen meestal als uitgangspunt, maar in het algemeen vertellen ze een universeler verhaal. De persoonlijke invalshoek stelt me in staat om dat verhaal te vertellen zonder pompeus te zijn. Zo adresseerde Food chain bijvoorbeeld het probleem rondom overconsumptie, niet door met de vinger naar anderen te wijzen maar door mijn eigen overconsumptie te visualiseren. Zelf heb ik mijn eigen eetgewoonten als gevolg daarvan drastisch veranderd. Het is echter aan het publiek om te bepalen wat het voor hen betekent.”

Dat gezegd hebbende, aarzelt Gilboa wanneer hem gevraagd wordt naar het overkoepelende verhaal dat Body of work vertelt. “Ik weet het nog niet zeker. Het is misschien te vroeg om dat te zeggen. Het is de eerste keer dat ik in mezelf kijk – vrij letterlijk – in plaats van naar mijn interacties met de wereld om me heen. Éen interpretatie is natuurlijk dat het visualiseert hoe wij mensen, onder onze buitenkant, allemaal hetzelfde zijn. Niet een heel origineel punt op zich, maar met deze installatie kan ik het op nieuwe manieren verkennen.”

Body of work, Museum Beelden aan Zee, Scheveningen/Den Haag, van 22 juni tot 1 september 2019.